डेंगु एक प्रकारको भाइरल रोग हो, जुन मनसुनसँगै धेरै फैलिरहेको छ । यो रोग मुख्यतया एडिस प्रजातिको एडिस एजिप्टाई र एडिस अल्बोपिक्टस नामक लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने गर्दछ । डेंगु कोभिडजस्तो एक व्यक्तिबाट अर्कोमा सिधै सर्दैन, यो रोग एडिस लामखुट्टेको टोकाइले एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा सर्छ ।

यो लामखुट्टेले विशेष गरी दिउँसोको समयमा टोक्ने गर्छ । बिहान र साँझको समयमा बढी सक्रिय हुने यो लामखुट्टेले राम्रो प्रकाश भएको ठाउँमा राति पनि टोक्न सक्छ। एडिस लामखुट्टे मानिसहरूका लागि उपयुक्त वातावरणमा सजिलै हुर्कन सक्छ, जसले गर्दा यसलाई नियन्त्रण गर्न निकै गाह्रो पर्दछ ।

अनुसन्धान अनुसार, डेंगु फैलनको लागि २८÷३० डिग्री सेल्सियस तापक्रम उपयुक्त मानिन्छ, तर हालका वर्षहरूमा २५÷२७ डिग्री सेल्सियस तापक्रममा पनि यो रोग धेरै फैलिएको देखिन्छ । विशेष गरी, वर्षा ऋतुले लामखुट्टेको प्रजननका लागि उपयुक्त स्थानहरू उपलब्ध गराउँछ, त्यसैले यतिबेला हामी अझै सतर्क रहनुपर्ने आवश्यकता छ ।

एडिस लामखुट्टे
डेंगुको लक्षण संक्रमण भएको ३ देखि ८ दिनपछि देखिन्छ । यदि तपाईंमा अचानक उच्च ज्वरो आउने, धेरै टाउको दुख्ने, गम्भीर रुपमा जोर्नी र मांसपेशी दुख्ने, थकान महसुस हुने, वाकवाकी लाग्ने, छालामा दागहरू देखिने, नाक, गिजाबाट रगत बग्नेजस्ता लक्षणहरु देखिएमा तुरुन्तै चिकित्सकको सल्लाह लिनुपर्छ । यी डेंगु रोगका लक्षणहरु हुन् । प्रारम्भिक उपचारले डेंगुबाट हुने जोखिम कम गर्न मद्दत पुर्याउँछ ।

डेंगु भाइरसका डेन १, डेन २, डेन ३ र डेन ४ नाम भएका चार सिरोटाइपहरु छन् । यस भाइरसले लगभग सबै उमेर समूहका मानिसलाई संक्रमण गर्न सक्छ । कुनै एक सिरोटाइपबाट संक्रमित बिरामी निको भएपछि सो मानिसमा त्यो सिरोटाइप विरुद्ध जीबनभर प्रतिरक्षा विकास हुन्छ । तर अन्य सिरोटाइपहरुमा भने आंशिक तथा अस्थायी प्रतिरक्षा मात्र विकास हुन्छ । अन्य सिरोटाइपद्वारा पछि संक्रमण भएमा अझ गम्भिर जोखिम हुन्छ । यसकारण एकजना मानिस आफ्नो जीवनकालमा चारपटक सम्म डेंगुबाट संक्रमित हुन सक्छ ।

डेंगुको संक्रमणको उच्च समय

डेंगुको मुख्य कारण एडिस जातिको लामखुट्टे हो, जुन विशेष गरी वर्षा ऋतुमा र त्यस पछिको समयमा अत्यधिक सक्रिय हुन्छ । एडिस लामखुट्टेहरू सफा, स्थिर पानीमा प्रजनन् गर्छन् । सामान्य प्रजनन् स्थलहरूमा पानी भण्डारणका कन्टेनर, फूलका गमला, प्रयोग भएका टायर, जाम भएका नाली, घरपालुवा जनावरका पानीका भाँडा, फालिएका वस्तुहरू आदि पर्छन् ।

यिनले साना पानीका श्रोतहरू जस्तै प्लास्टिकका झोलाहरू वा बोतलका ढक्कनहरूमा पनि अन्डा पार्न सक्छन् । यी लामखुट्टेले घरभित्र र बाहिर मानव निर्मित कन्टेनरहरूमा पनि अन्डा पार्ने गर्दछन् ।

तसर्थ, यी पानीका स्रोतहरू हटाउँदा लामखुट्टेको जनसंख्या नियन्त्रणमा मद्दत गर्न सकिन्छ । वर्षायामको अन्त्यपछि जब पानी जमेर बस्छ, त्यतिबेला लामखुट्टेहरूको प्रजनन बढ्ने हुँदा डेंगुका घटनाहरूमा वृद्धि हुने गर्दछ ।

डेंगुबाट कसरी सुरक्षित रहने ?

अहिलेसम्म डेंगु रोग भएका मानिसहरुको लागि कुनै खास उपचार छैन । यो रोगबाट निको हुने अवधि रोगको प्रकृति तथा विरामीको शारीरिक अवस्थाअनुसार १ देखि २ हप्तासम्म रहन्छ । यो रोगका विरामीले आराम गर्नुपर्छ, पर्याप्त झोल पदार्थ पिउनुपर्छ । चिकित्सकको सल्लाह अनुसार ज्वरो कम गर्ने औषधी खानुपर्दछ । अतस् रोग अझै फैलिन नदिनका लागि मानिस लामखुट्टेको टोकाइको बच्नुपर्दछ ।

यदि घरमा नै बसेर उपचार गर्दै आउनु भएको छ अनि बिरामीलाई गाह्रो भयो भने तुरुन्त नजिकको अस्पतालमा पुर्याउनु पर्दछ ।

डेंगुको फैलावट रोक्न निम्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ

लामखुट्टेको टोकाइबाट जोगिनुहोस् ।
लामखुट्टे नाशक औषधीको प्रयोग गर्नुहोस् ।
लामो बाहुला भएको पोशाक लगाउनुहोस् ।
झुल हालेर सुत्नुहोस् र झ्याल र ढोकाहरूमा पर्दा लगाएर लामखुट्टेलाई भित्र पस्न नदिनुहोस् ।
लामखुट्टे प्रजनन् स्थलहरू हटाउनुहोस् ।
बाल्टिन, टायर र अन्य कुनै पनि पानी जम्ने कन्टेनरहरू नियमित रूपमा खाली गर्नुहोस् ।
पानी भण्डारण गर्ने कन्टेनरहरूलाई ढाकेर राख्नुहोस् ताकि लामखुट्टेहरूले अन्डा पार्न नसकुन् ।
यदि पानी खाली गर्न नसकिने अवस्था छ भने त्यसमा लार्भिसाइड्सको प्रयोग गर्नुहोस् ।

वर्षा कम हुँदै जाँदा, डेंगु ज्वरोबाट आफू र आफ्नो परिवारलाई जोगाउन सावधानी अपनाउनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ । डेंगुजस्तो रोक्न सकिने रोगबाट बच्नका लागि सतर्क रहौं र समुदायलाई सुरक्षित राख्न सहयोग गरौं ।

(लेखक डा. गंगाराम फैजु काठमाडौँ विश्वविद्यालयका गणितका असिस्टेन्ट प्रोफेसर हुन् । उनले डेंगु रोग सर्ने गणितीय प्रणालीमा विद्यावारिधि गरेका छन् ।)

बुधबार, भाद्र २६, २०८१मा प्रकाशित गरिएको